Historia

Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Kilka uwag z perspektywy 100 lat

Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r. było polskim powstaniem narodowym. Jest jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach Wielkopolski, a także elementem patriotycznej tradycji naszego regionu. Obok wysiłków militarnych ogromną rolę odegrała praca organiczna, która stworzyła mocne podstawy ekonomiczne społeczności polskiej. Powstanie zostało przygotowane pod względem moralnym, stanowiło więc naturalną konsekwencję wytrwałej pracy patriotyczno-narodowej. Poznaniacy umiejętnie łączyli w sobie zdolności żołnierskie z dobrym gospodarowaniem, zmysłem organizacyjnym i zdyscyplinowaniem. W sprzyjającym momencie rozwoju wydarzeń na arenie międzynarodowej orężnie wyzwolili większość Wielkopolski.

Przed wybuchem powstania w różnych oddziałach na terenie Wielkopolski znajdowało się ok. 8-9 tysięcy gotowych do walki ochotników. Największe liczebnie oddziały o organizacji zbliżonej do wojskowej istniały w Poznaniu.

W ciągu pierwszych dziesięciu dni działania oddziałów powstańczych miały cechy walk powstańczych. Toczyły się one spontanicznie, własnym torem i według lokalnych możliwości. Z najlepszymi rezultatami przeprowadzano akcje proste. Przejęcie władzy przez powstańców w miastach powiatowych oznaczało na ogół opanowanie całego powiatu. W wypadkach gdy Niemcy podejmowali kroki do wyparcia powstańców i zagrażali zdobyczom Polaków, dochodziło do wzajemnej pomocy ochotników z sąsiednich ośrodków. Następowała koncentracja oddziałów, a dowódcy po doraźnym przygotowaniu planu podejmowali działania ofensywne, mające w pewnym sensie charakter rajdowy.

Działania powstańcze w pierwszych dniach cechowała duża żywiołowość, także braki w dowodzeniu. Niedociągnięcia te częściowo rekompensowano silną wolą walki i patriotyzmem ochotników. Niejednokrotnie błędy popełnione na polu walki miały tragiczne konsekwencje. Kończyły się śmiercią ich dowódców, m.in. Korneliusza Manna, Edmunda Krausego, Władysława Wiewiórkowskiego. Po kilkunastu dniach powstania wyłoniła się grupa dowódców, którzy mimo niskich stopni wojskowych (oficerowie młodsi i podoficerowie) radzili sobie dobrze na stanowiskach przewidzianych dla oficerów starszych. Należeli do nich m.in. Paweł Cyms, Tadeusz Fenrych, Bohdan Hulewicz, Andrzej Kopa, Włodzimierz Kowalski, Zygmunt Łakiński, Ignacy Mielżyński, Zdzisław Orłowski, Mieczysław Paluch, Wiktor Pniewski, Stanisław Siuda, Kazimierz Szcześniak, Bernard Śliwiński, Jan Tomaszewski.

8 stycznia 1919 r. działania zaczepne lokalnych dowódców podporządkowano poznańskiemu Dowództwu Głównemu. Skoordynowało ono działania ofensywne na frontach północnym, zachodnim i południowym. Rozpoczęło tworzenie regularnego wojska. Na sukces powstania i wojskowe osiągnięcia organizacyjne znaczny wpływ mieli kolejni głównodowodzący: mjr Stanisław Taczak, gen. Józef Dowbor-Muśnicki i korpus oficerski. Właśnie mjr Taczak stworzył podstawy organizacyjne powstania i front osłaniający wyzwolony obszar. Z kolei gen. Dowbor-Muśnicki rozwinął zalążki oddziałów powstańczych w doborową armię opartą na przymusowym poborze. W połowie stycznia 1919 r. oddziały powstańcze na froncie przystąpiły do operacji na szerszą skalę, w wyniku której wyzwoliły całą północno-wschodnią Wielkopolskę, zdobywając Szubin i Żnin. Polska linia obrony została oparta na Noteci. Przerwano również niemieckie linie komunikacyjne prowadzące z Bydgoszczy w kierunku zachodnim i południowym.

Na początku lutego 1919 r. Niemcy na całej długości frontu przystąpili do ofensywy. Najcięższe walki toczyły się na froncie północnym i zachodnim. Niektóre miejscowości kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk. Dramatyczny przebieg miały walki na froncie zachodnim, gdzie Niemcy zaatakowali powstańców na odcinku międzychodzkim. Niemcom udało się zdobyć Babimost i Kargową. Po kilku dniach ciężkich walk natarcie niemieckie zatrzymano na linii jezior zbąskich (19 lutego 1919 r.). Mimo zdecydowanej przewagi w ludziach i sprzęcie Niemcom nie udało się osiągnąć zakładanych celów. Odnotowano wiele przykładów bohaterskich zachowań powstańców podczas krwawych bitew, np. pod Rynarzewem, Nową Wsią, Wielkim Grójcem, Szubinem.

Dzięki zabiegom dyplomacji polskiej, wysiłkom Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej i poparciu ze strony Francji Niemcy zostali zmuszeni do przerwania działań wojennych. Jednak podejmowali oni nadal działania zaczepne, ostrzeliwując posterunki polskie ogniem artylerii i broni maszynowej. Do przestrzegania warunków rozejmu koalicja skierowała do Wielkopolski Komisję Międzysojuszniczą.

W połowie stycznia siły powstańcze liczyły ok. 15 tysięcy ochotników. Do końca lutego 1919 r. liczyły już 28 tysięcy. Z formacji wielkopolskich powstała silna armia, która w czerwcu 1919 r. liczyła ponad 102 tysiące żołnierzy, w tej liczbie 70 tysięcy w pierwszej linii. Ochotnicza Straż Ludowa skupiała kolejnych 100 tysięcy członków.

W końcu stycznia 1919 r. wprowadzono jednolite umundurowanie, wykorzystując ogromne zapasy uniformów niemieckich. Charakterystycznym elementem wyróżniających żołnierzy wielkopolskich była wysoka rogatywka z płowoszarego sukna, z pętlą w kształcie trefla z lewej strony oraz biało-czerwone wstążki na kołnierzu. Zupełnie inne były też w Armii Wielkopolskiej oznaki stopni wojskowych, które noszono na rękawach i rogatywkach.

Do końca maja 1919 r. front wielkopolski funkcjonował samodzielnie, nie podlegając pod względem operacyjnym Naczelnemu Dowództwu Wojska Polskiego w Warszawie. Wobec wzrostu zagrożenia ofensywą niemiecką Komisariat NRL zgłosił wniosek „jedności armii narodowej”. 30 maja naczelny wódz Józef Piłsudski potwierdził operacyjne podporządkowanie wojsk wielkopolskich. Prace zjednoczeniowe trwały jeszcze do listopada tego roku. Od września 1919 r. do pierwszych dni marca 1920 r. istniał w ramach WP jako związek operacyjny Front Wielkopolski, zwany też przeciwniemieckim.

28 czerwca podpisano pokój w Wersalu. Na kształt polskiej granicy zachodniej ogromny wpływ miała wielkopolska wiktoria, ponieważ linia graniczna objęła terytoria opanowane przez powstańców. Również dzięki akcji delegacji polskiej podczas konferencji paryskiej i przychylności Francji osiągnięto maksimum tego, co było można wówczas uzyskać. Znacznym sukcesem było przyznanie Polsce obszarów niewyzwolonych, m.in. Bydgoszczy, Leszna, Rawicza i Zbąszynia.

Organizowanie i utrzymywanie stutysięcznej armii wymagało znacznych środków finansowych. Dopiero w listopadzie 1919 r. Armia Wielkopolska pod względem finansowym przeszła w zakres kompetencji Ministerstwa Spraw Wojskowych. Wykorzystano w tym celu rezerwy polskich banków i spółek oraz zwrócono się do społeczeństwa o udzielenie pięcioprocentowej Pożyczki Odrodzenia Polski. Wyniki były niezwykle pomyślne, bowiem do końca 1919 r. społeczeństwo polskie w Wielkopolsce subskrybowało i wpłaciło 348 mln marek i 12 mln rubli, złożono złoto i srebro wartości 26 mln marek. Utrzymanie frontu wielkopolskiego kosztowało miesięcznie 74 mln marek. Długie listy ofiarodawców ogłaszane były w prasie poznańskiej. Generał Dowbor-Muśnicki szczególnie wysoko ocenił udział społeczeństwa w utworzeniu armii: „Nie zrobiłbym w Wielkopolsce połowy tego, co nazywano «doborowym wojskiem», gdyby nie pomoc społeczeństwa”.

Interesującą i nie w pełni zbadaną jest struktura społeczna powstańców wielkopolskich. Są tylko dane wycinkowe i przybliżone w odniesieniu do powiatów, gmin i niektórych miejscowości. Uczyniło to co najmniej kilkunastu autorów, m.in. Andrzej Hanyż (pow. Szamotuły), Andrzej Wieczorek (Ziemia Gołaniecka), Waldemar Kiełbowski (Ziemia Czerniejewska) oraz Ludwik Gomolec i Bogusław Polak w szerszym, nadal w bardzo niepełnym wymiarze. Analiza publikowanych biogramów pozwala w większości ustalić zawody, jakie wykonywali powstańcy w późniejszych latach. Przeglądając niepełne informacje biograficzne, można bardzo ostrożnie przyjąć, że w połowie stycznia 1919 r. ok. 20-21% powstańców było robotnikami rolnymi, 18% robotnikami przemysłowymi, ok. 13-15% rzemieślnikami i kupcami, ok. 5% było bez zawodu (młodociani ochotnicy), ok. 1,5-2% ziemianami i 1-2% przedstawicielami inteligencji. Największą grupę zawodową stanowili synowie gospodarzy i właściciele gospodarstw (ok. 36-38%), przy czym przeważali w tej grupie synowie włościan. W przypadku tej analizy niezwykle trudno jest rozróżnić robotników rolnych od robotników zatrudnionych w przemyśle, jak też robotników od rzemieślników. Często sezonowo zatrudniali się zamiennie w różnym charakterze, podejmowali pracę zależnie od okoliczności, w jakich się znaleźli. Tylko niektórzy z powstańców, zwłaszcza należący do związków weterańskich, wspominali o wykonywanym wówczas zawodzie. Należy także mieć na uwadze fakt, że część ochotników, zwłaszcza synów gospodarskich i emigrantów, nie zweryfikowała swojego udziału w powstaniu w żadnej organizacji kombatanckiej. Dlatego też rzeczywiste dane mogą być odmienne od podanych szacunków. Dla porządku należy dodać, że do formacji ochotniczych wstąpiło kilkuset cudzoziemców, głównie jeńców uwolnionych z obozów jenieckich (np. Francuzów, Włochów, Rosjan) oraz Niemców.

W analizowanej przez autora grupie powstańców z Ziemi Gnieźnieńskiej (ponad 2,8 tys.) dominowali dwudziestolatkowie. Najwięcej z nich urodziło się w latach 1896-1900. Najstarszy z ochotników, Antoni Majewski (5 kompania gnieźnieńska), w chwili wybuchu powstania miał już 69 lat. Najmłodszymi zweryfikowanymi ochotnikami z tego subregionu byli skaut Jan Witkowski ur. w 1903 r. (Witkowo) i czternastoletni Jan Zieliński z Gniezna. Znane są również przypadki, kiedy to podążyli ochotniczo do powstania bracia, np. Michał, Mieczysław, Stefan i Wacław Kuniccy z Gniezna; Jan, Józef, Stanisław i Paweł Mellerowie z Lubonia; Józef, Kazimierz, Piotr i Stanisław Wojciechowscy z Lasku. Kilkudziesięciu ochotników dożyło sędziwego wieku, przekraczając dziewięćdziesiąty rok życia. Na przykład Stanisław Meller z Lubonia, Stanisław Wysocki ze Świniar, Stanisław Chełmicki z Gniezna żyli 99 lat. Ostatnim zmarłym powstańcem był Jan Rzepa z Wronek (1900-2005).

Janusz Karwat

Przeczytaj też więcej o naszym projekcie i zapoznaj się z listą osób zaangażowanych w projekt.

Aby wyszukać informację wprowadź samo nazwisko lub nazwisko i imię w formacie „nazwisko, imię”. Dostępne są również rozszerzone kryteria wyszukiwania pozwalające zawęzić listę rezultatów dodatkowymi parametrami.